Mizote Value System Bihchianna

30/03/2011 22:20

(Mizoten enge kan ngaihhlut thin a, engte nge kan ngaihhlut tur bihchianna)
- LP Sailo & H.Vanlalhruaia (Hyderabad)

Vunvar tawng a “value system” tih hi, “mimal emaw pawl emaw ram pum khatte emaw ten an mahni hnam leh khawtlang kalphung a zir a ‘ngaihlut zawng’ an neih thin hi tiin sawi mai thei a ni. Khawvel ram hrang hrangah ngaihhlut zawng hi khawthlang kalphung, chenna leilung, sakhua leh ram rorelna kalphung azirin a danglam fo thinin inhnial theih tak pawh a ni. Ram tin te ngaihhlut zawng hian thui takin ram leh khawtlang kalphung a kaihruai tlat thin avangin mumal taka zirchian hi a tul ve ta hle a ni.

Awle, a hmasa in Value system kan hriatfiah zawk theih nan hengte hi i han en hmasa thuak thuak teh ang. (Value system chungchang zirzauna hi paper tawpa endnotes No.1 ah hian ka dah a, hriatzau duh tan en mai nise.)

Human values: Hringnun hi tehna a khat a ni a tih theih awm e. Mimal hrang hrang hian kan thil ngaihhlut zawng azirin inkungkaihna thuk tak kan nei theuh mai! Kan ngaihhlut zawng hian nitin nunah duhthlanna min siam tir thin a ni. Ngaihhlut zawng hi awmze nei taka kan hman hian ethics tiin an sawi thin. Kan ngaihhlut zawng hi a dik loh chuan mimal, khawtlang leh ramah rinawm lohna, hlemhletna (corruption) leh harsatna dang tamtak a thlen fo thin. Ram leh hnam ngaihhlut zawng a kalfuh tawk loh chuan ram than a thu mai thin. Mimal emaw khawtlang emaw mumal taka thang chho zel thei tur chuan, value system innghahna bulpui tak kan mamawh a ni.

Value system siamtu: Pawl thenkhat chuan mumal taka pawl a kal theih nan dan emaw hmangin member-te kalphung tur an duang fo thin. Entirnan, Sipai leh naupang school thenkhat chuan thuawihna, dan zahna, midang zahna kawngah inzirtirna mumal tak a kengkawng tlat thin. Tin, hlut zawng tehna atan hian sakhuana hian hmun pawimawh ber pawl a luah tih theih a ni. Khawvel sakhua hrang hrangte hian rem leh muanna te, hmangaihna te, rinawmnate, ingaihtlawmnate a zirtir theuh mai. Mizote pawh kan sakhaw vawn mek hian kan ngaihlut tur thil tha tinreng min zirtir a tum a ni. Kum 1994 a Mizoram Kohhran ten Gospel Centenary kan lawm dawn khan khawlai hmun thenkhat signboard-ah chuan “kan hnam lungphum innghahna chu chanchintha eng a ni” (Gospel is the foundation of Mizo society) tih intar hmuh tur a tam hle a. Kan tunlai zoram kan thlir hian Chanchintha eng hian kan hnam value system tak tak hi a khawih che pha em tih hi zawhna awm thei tak a ni.

Cultural values: “Value system” chungchanga zawhna awm thei leh inhnialna awm thei tak chu “a tehfung” lai tak a hi a ni. Mihring chu mahni maia awm lovin a huhova awmkhawm chi kan ni. Mi tu pawh a lo pianchhuah phat atangin remhre sa emaw an awm ngai hauh lo. Kan awmna khawtlang hian tisa leh thlarau lama min chawmlian in chhia leh tha min zirtir a ni. Culture khata cheng ten hlut zawng tehna hi kan intawm a. Kan ziarang hrang hrang; sukthlek, khawsak phung, in leh lo, bungrua ten kan ngaihhlut zawng a tarlang a. entirnan, khawtlang ramah chuan chenna in tha leh nuam, hausakna, nitin khawsak phunga intlansiakna, mimal dah pawimawh  (individualism) leh sakhuana kalpui dante khuan an hlutzawng tehfung a tarlang chiang hle a. Tin, ram thenkhatah chuan an ngaihhlut zawng tarlanna tha tak chu an mihring ngaihsan zawng an chawimawi dan a ni. Entirnan USA ah chuan, zirna in a professor te ai chuan sport theite hian chawimawina sang ber ber pawisa in emaw an dawng thin a ni. Hei hian a tihlan chu, taksa insawizawina leh taksa hmanga intihsiakna an ngaihlu hle a tih theih awm e. Tin, Sakhuana hian thuk takin mipui rilruah thu a sawi. Hman deuha USA mipui zinga survey an neihna chuan Pathian awm ringlo mi (atheist) chu president atan an duh hauh lo tih a tarlang. He survey hian USA mipuite zingah Pathian rin hi an la hlut hle tih a tilang awm e.

Globalization in khawthlang ram a hrut fe hnuah chuan an value system kalpui dan a danglam chak em em. Mimal zalenna an lo chawivung vak thinte chu Globalization ziarangin a mil lo tan ta mek. Hetih lai hian an khawtlangah mimal duhdan (individualism) leh hamthatna in zung thuk takin zung a lo kaih fe tawh a. Tunhnai lawk a USA college zirlai zinga survey an neihnaah chuan zirlai tam berte chuan midang an ngaipawimawh meuh tawh lova, mahni tanghma an hai mawp mawp mai tih a tarlang a. Hei hian an education system siam that duhna a thlen ta hial a. Zirlai naupangte hnenah chuan (Cognitive moral education) ngaihhlut zawng hman tangkai leh hriatfiah tir mai ni tawh lovin, midang ngaihhlut zawng hriatthiam tir zawngin tan an la mek tawh a ni.

Globalization khawvel sumdawnna hmuna sumdawngtute chuan tribal khawtlang (community) ang a, a huhoa thil ti ho tlang thin angin an in tarlang leh tan tawh a. An hnathawkte mai bakah an mahni dawrtu hlun an mamawh tial tial a, an inkarah inlaichina tha tak a awm theih nan hmanlai Mizo khawtlang kalphung hrul ang deuh a, sumdawnna kalpui tumna awm tan ta nawk a. “New tribalism” & “new brand tribalism” tih tawngkam hial hriat a ni leh mek tawh a ni.

Pi leh Pute thlirna atangin

Kan thupui sihhawnnan hun kan seng rei ta. Tunah chuan kan thupui Mizo ten hman lai atang tunlai khawvel-ah hian engber nge kan ngaihhlut thin ni a, kan ram leh hnam ten eng thil te nge kan ngaihhlut tur ni dawn tih tarlan kan tum dawn a ni. Kan ziaktu thenkhat ten hmanlai Mizo-ten an ngaihsan zawng an sawi fo tawh a. Nula hmeltha, pasaltha leh tlawmngaihna an ngaisang zia pawh an lo sawi fo tawh thin. Hetih lai hian pi leh pute nunphung chik zawk a bihchiangtu thenkhat chuan a duhawm lo lai pawh sawi tur an hre hle ang. Chungte chu zirzauna huangah nise, pi leh pu ziarang tha lo lai thailai chiam chiam hian kan ram leh hnam kalchho mek thangtharte nunah “Mizona” (confidence) a tichhiat thin avangin, he seminar paper hi chuan thangthar te zir atan thil tha leh tun kan dinhmun atan la hman tlak thilte tarlan a tum dawn a ni. (Thlirna tlang dang atang lo chik ve duh kan awm a nih pawhin kan sawi tum lai tak erawh hriatchian hmasak nise.)         

A chunga kan han sawi tak value system chungchang hi pi leh pute khan an lo nei chipchiap ve em em tih an thu leh hla atangin hriat theih a ni. Thufing kan neih ho ngat phei hi chu tunlai zirna philosophy subject atan pawh khelh tham tak tak vek a ni. An thlirna khawvel atangin “nun dik leh tha” sawina tawngkam te, nun dik leh tha an ngaihsan zia te, zawm tlat tura inzirtirna an neih nasat zia hi an thu leh hla-ah (thawnthu, thufing, hla etc) thahnem tawk tak hmuh tur a awm a ni. Pi leh pute thlirna hi hnam lian zawkte angin, theory bawlphuan chiam chiam a awm hran lova, chungte chu an mamawh ber hek lo, an khawtlang mamawh chin tawk tur chiah an hmang mai a ni.

Pi leh pute khawvel kha tribal khawtlang an tih thin ang hi a ni a. An awmna khawvelah chuan sakhua leh hringnun khawvel a danglam lova, thenhran tak tak theih a ni ngai hek lo. Nun dik leh tluangtlam pangai tehna hmanrua chu an sakhaw zirtirna nen kalkawp vek a ni. Nun tluangtlam tha pangai inzirtirna turin school leh Biakin a awm hran lova, mahse uluk takin chhungkua leh zawlbukah teemaw an inzirtir mai a ni. Hmeichhe naupang tan a nu chu zirtirtu a ni a, mipa naupang tan a pa chu school headmaster a ni.

An nundan phunga tehfung tur pawimawh em em mai an rinna nena inzawm tlat chu puithuna chi hrang hrang, “serh leh sang” leh “thiang lo” an nei ngah em em hi a. Hengte hi khawvel ram dang tamtakah pawh tunlai thlengin hriat tur ala awm a. Khawvel ram thenkhat (e.g America, Brazil, Canadian) leh UNO hial chuan a pawmpui  ta hial a. Tunlai khawvel environment/ecology lama mithiam scientist-te pawhin serh leh sang leh thiang lo hi leilung leh a chhunga awmte chhe lutuk venhimna hmanraw pawimawh ber pakhatah an ngai ta hial mai. Serh leh sang te hian an khawtlang nun dan tur a tarlang tam hle a.  Ramsa chunga ngilhneih chungchangte, duham that loh zia inzirtirnate leh a dang tamtak a awm a ni.  He inzirtirna zawm duh lo chuan hremna pawh nasa takin an tuar nghal mai thin avangin an zah em em thin a ni. Eg. Uire chu pawh sakeiin a seh duh an ti mai a ni.

Pi leh pute inzirtirna atanga kawngro su lian ber pakhat chu sakhuana hi a ni. Sap tawng religion tih nen hian thil thuhmun ngau ngau a ni lova, cultural anthropologist-te chuan belief system tiin an sawi a. Pi leh pute sakhua chuan a entir chu, mimal/chhungkua leh khawtlang hi kalkawp tlat a ni.  Mimal chuan khawtlang tan ‘mawhphurna’ lian tak hlenchhuah tur a nei ngei tih pawh a tarlang tel a ni. Mimal leh chhungkua chuan an mahni dinchhuaktu thlarau urhsun taka biak chu mimal leh chhungkua thil a ni. Chuvangin, chhungkaw tin ten, sakhua biakna (rituals) an nei hrang vek a, chhungkua a Pathian biak kha thil pawimawh em em a ni. Chhungkaw dang nen duh duh a, tawngtawng paw intawm ngawt theih pawh a ni ngai hauh lo. (e.g dawisa kilza thei). Khawtlang pum huapa Pathian Biakna chu mipui aiawhin Puithiam te chanvo a ni. Tichuan, pi leh pu khawvelah chuan sakhua chu chhungkua atanga in tan a ni.  A bak zawng chu khawtlang nunah an rinna chungchang inzirtirna te kha uluk taka zawm kha an tihtur a ni.

Chhungkua an dah pawimawh: Pi leh pu nunah khan chhungkua an dah pawimawh  em em tih lanna chu chhungkua a sakhua an nei hrang theuh hi a ni. Tin, chhungkua hi inzirtirna school hmasa ber a ni. Chhungkaw chaw ei hun (zanriah) hi pa berin fate ho awmdan phung a hrilhna hmun a ni thin a.  Hei vang hian tumah chaw ei hunah an in len pawh ngai meuh lo a ni. Nunphung, hawiher, sukthlekte thleng hian chhungkua atang a inthlahchhawn theih niin an ring a. “Sialrangin sialrang a hring, sakawlin sakawl a hring”, “sunhlu kungah theidang a rah ngai lo” an ti hial a ni. Nupui pasal neih dawn ni khuah pawh, nu leh pa ten, an thlahtute thlengin mi dik chhungkua an ni em tih an chhui ngat ngat thin a ni. Kutkem nei chhungkuate chu thlah kal zelah hmuingil lohna niin an ngai a, nupui/pasal atan pawh an hnawl ngam thin a ni. Chhungkua member pakhat lo awmmawh zeuh avang khan chhungkua pum leh thlahte zel thleng khan mi endawng  hlawhna a nih thin avangin, chhungkua a inzirtirna kha a pawimawh em em a ni.

Rorelna dik an ngaisang: Ram inrelbawlna sorkar level atan constitution mumal tak Mizo dan (customary laws) an nei a.  Tunlai angina ziakin a awm ve lova, tawngka a inhlanchhawn thin a ni. Lal leh Upaten uluk takin an vawng tlat a, dik tak leh hleih nei hauh lovin khawtlangah ro rel an tum tlat thin a. Lal thenkhat, hleih neia ro rel ching an awm palh a nih chuan, an khua leh tui ten an pem darh san zung zung nghal thin a ni.  Chuvangin, lalte pawhin khua leh tui ngah nih an duh vek a. An khua leh tuite tan rorelna dik neih an tum tlat thin a ni.

Khawtlang tan mi hnawksak an duh lova, mi hmingtha chawimawina chang an hria: Khawtlang nunphungah aia upa zahna an chawisang a, mi tlawmngai leh khawtlang tana mi tangkai tawhphawt chu khawtlang huapin an chawimawi zung zung thin. Khawtlang tana mi hnawksak (eg.ruk ruk ching, tlangval zu ruih ching) an awm a nih chuan, val upa ten na takin an zilh a. An ti lui zel a nih phei chuan, khawtlang tlangval ten an tual chil tawh mai thin a ni. Lal leh Upate pawhin an chhan ngam ngai reng reng lo a ni. Hetiang hian an mahni khawtlang mamawh chin chiahah chuan khawng takin hma an la ve thin a ni.

Thenawmte nen inlaichina an ngai pawimawh: Pi leh pu khawvel chu thenawm khawtlang inpui tel tel thin an ni a. Thenawmte nen inlaichina tha, inremna, in puih tawn hi an dah pawimawh em em a ni. Upa thu leh hla pakhatah chuan “thenawmte do ai chuan khaw sarih do a nuam zawk” an lo ti hial a ni. Ram lama hnathawhah pawh, lo zo hnuhnung deuh chu an pui tlang vek a, dam lo an awm palh a nih pawhin,  buhseng thlengin an in pui tawn vek thin a ni.

Taima an ngaisang: Pi leh pu hunah chuan, nula leh tlangval an awm mai mai ngai meuh lo a ni. Taimak an inzirtir nasa a, tlangval khawlai leng mai mai an awm palh a nih pawhin, Lal in rangtakin hnathawk turin a zilh mai thin a ni. Tlawmngaihna chi tinreng an inzirtir a, tlawmngaite chu chawimawina sang ber an hlan thin a ni. A huhoa awmkhawmna reng rengah tlawmngai ber nih tumin an in elru tlat thin a ni.

Duham aia pekchhuah uar ching thin an ni: Upa thu leh hla pakhatah chuan, “sem sem dam dam, ei bil thi thi” tih a awm a. Hei hian entir pawimawh em em a nei a. Chu chu, mahni tana inhaivur thur thur tumna hi pi leh pu ten hmuingil lohna lian takah an lo dah a, dam rei lohna hial niin an lo inzirtir thin a ni. Mimal thil ai chuan khawtlanga intawm an sawimawi a, engemaw-eg sakhaw biak hun leh hrilen hun bik tih lovah, mikhual an hnar ngai lova. Tlema neinung zawk ten an neih chuangliam chu mahni tan mai a hmang lovin, khawtlang tan (ruai hmangin emaw) an semchhuak leh thin a ni.

Khawtlang thil an zah: Pi leh pute kha khawtlang huapa thil ti thin an nih avangin khawtlang public thil kha an dah pawimawh em em a. Entirnan, kawngpui lo tihhnawkte palh te kha thil thiang lo tawp a ni.  Khawtlang tana inthawina thil lo sawisak phei chu thil pawi tak a ni. Khawtlang tuitlan thin lo tihbawlhlawh te pawh thil pawi tak a ni. Khawtlang thil reng reng a hmangtu chu an mahni bawk an nih avangin an ta anga zahna chang an lo hre thin a ni.

Heng bakah hian sawi tur tamtak ala awm a, sawi vek sen erawh a ni lo. Kum zabi 19 tawplam atangin khawvel ram zauzawk kalphung kan hmelhriat chho a. Kan bawrhsap leh zosapten min chenchilh atangin pi leh pute value system hi nasa taka thlak danglamin a awm chho a. Puithuna atthlak a bo a, mahse tunlai hunah thangthar kan puithu ta lo lutuk te hian nun dawngdahna nasa tak a thlen ta em ni aw a tih theih. Khawvel zauzawk thlir chungin kan hlutzawng kan thlak danglam nasa tial tial a. Kan ngaihsan em em thin kan bawrsapte leh kan zosapte ze pui, an hnam nun an dah pawimawhna leh an taimakna rilru chhungril erawh kan pawh pha tak tak meuh si lo. Inkalpawhna tha leh chanchin thehdarhna hmanrua tha kan hmelhriat chho zel a, kan hnam nun lo siam rem tum ai chuan khawthlang ho tehfung pukchawp kan uar tial tial a, mingo ho thu leh hla kan in fah tam tial tial mek a ni. A tak ram aia a lem rama nun duhna a thlen a. Nitin khawsaknah thawhrimna tel hauh lova hausa thlengin kan ngaisang chho ta mek a ni. Khawvel tharin a kentel zirthiamna kan ngaisang thar a, mahse lehkhathiam hman tlak loh an pung viau thung si. Hetianga hnamdang nun kan lakchhawn chak viau lai hian kan hman lai zia tha tawh lo thil thenkhat bansan hleihtheih loh kan la nei loi si. Entirnan, hmeichhia kan ngaihdan te; hmeichhia leh palchhia hian Mizo mipa te IAS min tlin khalh ta fo mai. 

Kan tunlai Mizote dinhmun?

Kan value system a dik tawk loh avangin ngaihsan tur dik kan ngaisang hlei thei tawh lova, kan thalaite incheina leh sukthlek atang hian kan dinhmun chu a langchiang tawk viau awm e.
Jim Nelson Black-a chuan hnam ral tur zia hetiang hian a sawi a: “Dan mumal lohna, hna hmuh lohna, induhsak bikna, zirna tlahniam, culture tlachhia, tradition hloh, sum leh paia intlansiakna, mipat hmeichhiatna hluar, sakhaw ngaihnepna, nunna hlut lohna” tiin. Kan tunlai dinhmun enin hnam zuihral tehna hi kan hlat vak lo ti ila, kan sawi huai mah mah ang em?

Kan in leh lo, kan inthuamna leh kan nunphungte chu duah takin a thang uak uak a, mahse kan rilru erawh chuan takna a nei si lo, pawnlama kan lan ang lovin chhungril erawh a kawrawng hle mai si.  Eng eng emaw thli thlehin boruakah min chhemkang emaw tih mai turin thli tlehna lam lamah kan awn dawr dawr mai thin a ni. mi hlemhle leh eiru te kawk a, a ruka an hnung zui tum tlat si, changkang tak leh lian tak anga lan tum, inchhung lam kawrawng ru viau si, thawhchhuah mila khawsak aia neih zawng zawng thapa lan mawi hram duh khawpa huaisen, ngaihsan tur dik ngaihsan aia reilote atana nawmna thlahlel mi kan ni em?

Mizo Value System Critiques:

LONG-TERM VALUE: Kan value system hian Long-term thil tih tumna a nei chau lutuk hian min tipuitling thei lo. A bik takin infrastructures (transportation, power source & supply, water-supply, information highway, etc) siam hmasak a tul a, siam turin hun rei a ngai. Hei hi kan siam hmasak loh chuan hmasawn a harsa emaw, a theih loh hial emaw a ni. Thil tlo lem lovah hun leh tha kan hmang hmasa nasa lutuk. Sorkar tan Building sak zung zung, mahse quality nei vak lo leh hman tangkai lohte - contractor pawisa lakna mai mai; kawng tha lemlo siam a, chhe lehnghal mai si te; zirna school neih teuh - quality leh system tha lo tak te; planning nei hmasa lova thil tih zung zung te leh thildang tam tak a awm thei ang.

Value system chu engtia kalpui tur nge ni ang?

Mizote hi hmanlai deuh chuan in chhungkhur atangin zawlbuk kan chuangkai a, tah chuan an zirtur Indo, tlawmngaih, aia upate zah leh nundan mawi tam tak an zir chhuak a, an ngaihhlut pasaltha nihna te, huaisen nihna te, tlawmngai nihna te, taima nihna te etc..chu nghet takin an vawng tlat mai thin. Khua a lo rei a, nunphung a lo danglam a, khawsak dan a lo hrang ta zel a, zirna run nei ngai lo khan zirna school kan lo nei ve ta a, rualawhna a lo sang chho a, mitin kan nun a lo danglam ta a ni. Kan fate nunchang zirna ber chu Zawlbuk ni tawh lovin zirna run School a lo ni ta a. School chu kan ram leh hnam kal zel dan tur innghahna lungthu a lo ni ta a ni. Chuti khawpa pawimawh School chu kan hnam damna leh chhiatnaah pawh kawngro su ber a lo ni ta a tih theih awm e. Hnam fing leh upa zawkte chuan zirna hi hnam hnuk a nih avangin zirtirtu lak kawngah an fimkhur em em a, mi thenkhatte chuan B.A, M.A an zir zova, an duh leh an tumsa vang reng nilovin, an beisei ang hna an hmuh mai loh avang zawkin zirtirtu hna an dil a, an thawk nghal mai thin, hei hian zirlai naupangteah nghawng thui tak a nei a, zirlaite icon ber zirtitute awmdan leh chezia chu naupangten ihe lovin an entawn thin si avangin zirtirtute hi a hrana train bik ni thei se la. Entirnan, Europe ramah chuan miin class 10 a pass-in zirtirtu ni turin a hun pum hlum a pe a, chumi hna atan bik chuan zirtirtute tan bika ruahman College ah an lut thin a. Hei hian naupangte nunchang leh ze hrang hrang te, an background,an rilru sutthlek leh an kum mila zirtirna tha pek te chu a bo a bang awm lovin chipchiar takin an zir thin a lo ni a, hei hian nasa takin zirtirna pek kawngah a tanpui a, naupangte tan malsawmna, an dam chhunga an nunkawng sialsaktu tha an lo ni thin a ni.

School hmun leh facility: School din dan leh facility siam tur bituk fel tak kan neilo. Hei hian nakinah buaina nasa zawk min tawh tir ang tih a hlauhawm hle. School din dawna space bituk chin te, class khata student zat tur te, naupang leh zirtirtu zat tur te, student pakhat tana class room space zat te leh zirtirtu hlawh ilo te pawh ruahmanna fel tak siam a tul tawh hle a ni. Norms fel tak siam nise hetiang pe theilo te chuan school din theih loh te pawh tih a hun ta. A duh duhin sumdawnna thilah pawh remchang mangloa chep tak tak leh hrehawm tak taka naupang an dah te hian nghawng tha lo a la nei chho dawn tlat mai a, sawrkar lam a active deuh a tul hle a ni.

Class room teaching: Mizoram a class room style hi a exam oriented lutuk a - primary school atanga - university thleng hian - hei hian Mizo zirlaite ngaihtuahna tak tak hmang lova zirliam mai mainaah kan lut niin a lang. Business school leh university changkang lama an tih angin exam na a tha taka pass tur lam aiin thiam tura inzirtirna leh zirlaiten rilru fim tak an hman theihnan a zirtir dan te ngaihtuah ahun hle a ni.

Engtin nge value system hi kan dinthar leh ang?

Kan thu tawp berna atan engtin nge tunlai Mizo ten tunlai khawvel milin kan value system kan siamthar leh ang tih entirna tlem tarlang ila;

1) Nun dan dik siam that kawngah pi leh pute inenkawlna hrang hrang leh an thu leh hlate hi thangthar ten kan bih let nawn a, kan zir chian a, a hman tlak lai kan vawn nun that tlat hi a tul.

2) Kan sakhua tluka mitin tana zirtirna ropui pe sakhaua dang a awm lo. Christianna zirtirna hi nitin nunah atak a kan lantir a ngai.

3) Ram leh khawtlang kalphunga kan sahuai thing vawn tlat thin te hi mumal zawka kan bih nawn leh a, a thatna leh thatlohna buk chung leh hun kal zel tur atan hnam ro tlo tur kan melh a hun.

4) Ram leh khawtlang kalphung hi a invuah dan leh kalphung hi kan chik nawn a, siam that a tul. Entirnan, pi leh pute khawtlang inawp dante leh inlaichinna te hi tunlai Mizoram thingtlang khaw te zawk te pawhin awlsam taka an hman theih tur model siam tum zawnga hma lak a hun hle. Khawthlang rama sumdawngtuten tribal khawtlang inrelbawlna hrulah sumdawnna kalpui an tum dan kan sawi tawh. Chuvangin, tuna kan neih meksa te remchanga hman kan zir a hun a ni.

5) Khawtlang kalphung hi uluk taka kan ennawn a hun tawh. Khawtlang pawl tamtak hian ram kalphung an tanpui rual rualin an eichhe tel thei bawk. A hohoa thil ti thin kan ni, heihi remchangah kan hman rual rualin keimahni eida zawngin kan hmang fo. Entirnan, Sorkar hnathawk mek khan office atanga tlanbo in emaw chawlh la in a chhungte inneihnaah emaw lungphunnaah hun a hmang. Office a hna kha pending emaw a ni mai dawn a ni. Khawthlang kalphung chuan kan work ethics a tichhe hle dawn nih chu. Kan hna pui ber ti khaihlak hauh lo turin kan khawtlang kalphung siam rem a hun a ni. Entirnan, kan inneih dan kalphung a, nilenga hunserh chi tinreng nen chhampual kual chiam lo hian tlai lama dar 6 vel atangin buatsaih te ni ta se, enge kan an ang?

6) Kan hnam sakhuaa kan pawm tlan kan hnam rohlu nia kan chhal ngam leh kan duh tlat Kristianna hi kan hnam ze hrula kaltir a fuh a rinawm. Kan hnam zia leh nunphung phumbo zawnga Kristianna kan lakrun lutuk chuan kan pipute nun zemawi leh tha tam tak kha zawi zawiin kan vui liam ang a, khawthlang ram anga kan kristianna a lo tlakhniam pawha kan pipu nun ze mawi leh tha kan chhawmnun zel chuan he hnam hian a lungphum a chhawmnung zel ang.

7) School curriculum-ah mahni intodelh zirtirna kan mamawh. Ram changkang zawk leh hnam fing zawkte chuan zirlai naupangte an school chawlh awllen laiin an mamawh intuak nan hna an zawn sak a, summer job tih tawngkam hi a lar hle reng a ni. Hei hian zirlaite-ah hnathawh a zirtir a, intodelh pawimawh zia leh mahni kea din theih dan thui takin a entir a ni. Hetianga mahni intodelh tum tlat zirlaite ngaihsanna thinlung pu tura infuih a pawimawh ang.

8) Joint Family hian puitlinna a dal. Mahni kea din kan zir a ngai. Kum tling kan lo nih tawh chuan mahni kea din a pawimawh em em a ni. Patling ni lo, puitling nih a ngai tawh. Chumi tur chuan kum 20 vel atang daih tawha mahni intodelh a, awmhran kan chin a tul ve tawh lo maw.

9) Awmpui neih hian kan fate a ti thatchhia: Khawvel ram hrang hrang tlawhin ka zinkual ve tawh a, Mizote, a bik takin khawpuia khawsate aia awmpui uar hnam hi an vang hlein ka hria. Lo theih loh avanga awmpui lak zawng a tha e. Mahse tuna Zoram nu leh pa tam zawkten kan awmpuite thawha kan khek hna tam tak hi kan fate thawh awm lek, zirna nena kawp tawk lek a ni fur mai. Aizawl naupang inchhung khur sekrek khawih thiam an vang ta pharh mai. Hei hian kan rila rah kan fate a ti zelthel a, an ruh a no a, rintlak si loh thiamna an zir chhuak a, chhungkuaa chhawr tlak loh chu ram leh hnam tan pawh beiseina a sang thei lo.

10) Materialism hian min eichhia. Hei hi do ngam a ngai, tunge hma la ang? CM te hian suit ha lo ngam sela kan milar te hian simple living hi zir sela, kan Pathian biak nalh kan tum ta lutuk leh lanmawi kan tum lutuk hian kan rilru a hruaikawi a, hei hi kan tihhniam a ngai. Kan value system hian chhung lam thuk taka hnam siam that ai chuan pawnlam thil (in cheina uar, zai leh show lam western style imitate - originality nei vak si lo, thiamna leh tih tak tak aiin degree neih duh, etc ) a hmasawn a ngaisang lutuk. Kan ngaihsan leh kan duh zawngte hi kan value an ni mai a, hei hian chhiatna leh harsatna tamtak a thlen mek bawk a ni.

Heng bakah sawibelh tur tamtak ala awm ang, sawihona huna thawhbelh atan I khek ve thung tawh teh ang. Kan seminar rei zet mai leh ngaihnawm lem loh tak dawhthei taka min ngaihthlak sak avangin lawmthu kan sawi e.

Thulakna leh hrilhfiahna thenkhatte

Value system emaw ngaihhlut zawng mumal tak hi moral code a ni. Moral code huang chhungah hian manner (awm dan mawi), character (ziarang), proper behavior, (sukthlek dik leh tha) tiin sawi mai theih a ni. He values kan tih hi kalphung mumal tak nei a nih chuan Ethics tiin an sawi thin.

Value System tehfung: Value system / ngaihhlut zawng hi hlawm lian tak takah then theih a ni.

1) Mimal leh a huho: Mimal emaw pawl ten ngaihhlut zawng bik an nei thin.
2) Tunlai khawvel sumdawnna hmun puiah (Corporate value systems): Tunlai khawvel sumdawngtu pawl lian ber berte chuan thil pathum dah pawimawh em em an nei a.
(a) Core values: pawl kalphung tur leh sukthlek tur tihna a ni a. Hemi entirna chu pawl kalphung tur emaw code of conduct kan tih te hi a ni.
(b) Protected Values: Sumdawnna kalphung mumal felfai tak a awm theihna turin kalphung zawm tur bik dan leh dun siam thin a ni.
3) Created Values: Sumdawnna lo tawmpuitute nen inkara kalphung dik leh felfai.
4) Consistency/ inconsistency: Mimal leh a huho ten an ngaihhlut leh dah pawimawh bikte hi thil kal dun thin, amaherawhchu engemaw chang a enge maw zawk zawk hian pawimawh hmasak hun an nei ve fo thin.
5) Value exceptions: Thil hlut zawng hrang hrangte hian pawimawh dan indawt an nei a. Entirnan, dawt sawi hi thil dik hauh lo a ni, mahse, mahni nun chhan him nan dawt sawi ta ila, nuna hlutna kha kan dah lian tihna  a ni.Value exceptions hi chi hnih – a idealized value system (nun dan emaw kaldan phung tur khauh tak a kalpui tum tlatna) leh a realized value system (ngaihlut zawng hrang hrangten inkhak buai lohnan thil pawimawh dan indawt felfai taka duan) te an ni. A hmasa zawk hi an duh khirkhiap deuh avangin absolutists tiin an ko hial thin. Pahnihna hi nitin nunah mi tamber ten an hmang thin a ni.
6) Conflict: Mihring ten kan ngaihhlut zawng a inchen lo ve fo thin. Entirnan, football ngaihlutu leh basket ball ngaina tu an awm hrang. Ram leh khawtlangah ngaihhlut zawng inchen loh avangin buaina a chhuak ve fo thei a ni.   Khawtlang ramah chuan mimal (individualism) leh a huho (collectivism) duhdan innghirnghona a awm nasa em em tawh a ni. Hemi tihreh theihnan hian khawthlang ramah chuan ngaihdan thenkhat tarlan a ni.
(a) Mimal duhdan hian midang a tibuai loh a, mimal dang ten harsatna an neih lem loh chuan dah pawimawh tur a ni.
b)Khawtlang leh ram kalphung hian mimal theuhte hamthatna a ngaipawimawh tur a ni.
c) Ram leh khawtlang hian a mipuite hamthatna tura thawk turin mipuite tanpuina a mamawh a,  engemaw rokhawlna bik a nih ngawt loh chuan mimal in ram leh khawtlang a tanpui lo a nih chuan, a hlawkna pawh a tel nep ngei ang.
d) Ram leh khawtlang kalphungah mimalin harsatna a siam a nih ngawt loh chuan mimal sukthlek tur kalphung siam sak hi mimal tinte pawmpuina chauhin a kengkawng tur a ni.
Heng hi kan en chuan, khawthlang ramah chuan mimal duhdan chawilenna a nasa hle a tih theih awm e.

https://en.wikipedia.org/wiki/Values
  J.W Santrock; A Topical Approach to Life-Span Development. New York, NY: McGraw-Hill, 2007.
  https://www.experiencefestival.com/a/Tribalism_-_New_tribalism/id/2050163,
https://www.newbrandtribalism.com/

Comments

Date 30/03/2011
By Editor
Subject Thulakna

https://zawlbuk.net/index.php?option=com_content&view=article&id=3139:Mizote-Value-System-bihchianna&catid=10&Itemid=102

 

Contact

Search site

 

 

NGAIHDAN

THU KAM HNIH KHAT


ShoutMix chat widget

 

TLAWHTUTE


counter globe

 

MIZO LEH ENGLISH THUFIAHNA

Freelang Dictionary
MIZO => ENGLISH :
ENGLISH => MIZO :

Whole word

 

ZOTUI THIANG WEBSITE

https://zotuithiang.webnode.com

 

ZOTUI THIANG GROUP(MAIL)

Google Groups
Subscribe to Zotui Thiang Group
Email:

 

ENG WEBSITE ATANGIN NGE HETAH?

 

MizoMizo Kan Nih Kan Lawm E